„დღეს ვიღაც გააზრებულად ცდილობს, დააკანონოს ქართველთა ენობრივ-ეთნიკური დანაწევრება“ – ტარიელ ფუტკარაძე

მას შემდეგ,  რაც 1999 წელს საქართველო ევროპის საბჭოს წევრი გახდა, ხელი მოეწერა დოკუმენტს – „რეგიონული ენების ან უმცირესობის ენების ევროპული ქარტიის“ შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ დოკუმენტი არ არის რატიფიცირებული საქართველოს პარლამენტის მიერ და არ არის ძალაში, მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი ალაპარაკდა იმის შესახებ, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე არაქართულ ენებს უნდა მიეცეთ რეგიონალური სტატუსი. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ მეგრელი მოსახლეობის ნაწილი თვლის, რომ მეგრული ცალკე არაქართველური ენაა და მათაც  აქვთ  უფლება მოითხოვონ მეგრული ენისთვის რეგიონალური სტატუსის მინიჭება, თუ რამდენად სამართლიანია მათი მოთხოვნა, შეუქმნის თუ არა აღნიშნული ქართულ ენას საფრთხეს ამ და სხვა საინტერესო საკითხებზე „თბილისი თაიმსს“ ენათმეცნიერი, საქართველოს საპატრიარქოს ქართული უნივერსიტეტის ქართველოლოგიის  ცენტრის  ხელმძღვანელი,  პროფესორი  ტარიელ ფუტკარაძე ესაუბრა.

ბატონო ტარიელ ზუგდიდში მოსახლეობის ნაწილი მეგრული ენისათვის  რეგიონული ენის მინიჭებას ითხოვს, თქვენი აზრით, აქვთ თუ არა მათ ამის მოთხოვნის უფლება?

– პირველ რიგში ალბათ დასაზუსტებელია გამოთქმა: “ზუგდიდში ითხოვენ”… – გადამეტებული ფრაზაა: უფრო ზუსტი იქნება, თუკი ვიტყვით: “ქართველთა ერთი მცირე ჯგუფი ითხოვს”; აქვე დავძენ: ყველა ადამიანს აქვს ნებისმიერი რამის მოთხოვნის უფლება. რაც შეეხება “რეგიონული ენის” სტატუსს: საქართველოს მოქალაქეთა თუ ექსპერტთა ნაწილი მართლა ითხოვს საქართველოში 12-ზე მეტ ენას (მაგ. რუსულს, სომხურს, აზერბაიჯანულს, ასირიულს, ჩეჩნურს…) თუ კუთხურ ქართველურ მეტყველებას მიენიჭოს “რეგიონული ენის” სტატუსი “რეგიონული ან უმცირესობის ენების შესახებ ევროპული ქარტიის” საფუძველზე. სამწუხაროდ, მათ უმრავლესობას წარმოდგენა არა აქვს, თუ როგორ განიმარტება “რეგიონული ენის” ცნება   “ევროპულ ქარტიაში”; თქვენი გამოცემის საშუალებით დაინტერესებულ პირთ შევახსენებ ზუსტ განმარტებას:  “რეგიონული ენა არის მოცემული სახელმწიფოს რომელიმე მხარეში  ისტორიულად მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობის (მცირე ერის) ენა, რომელიც არ არის სახელმწიფო ენა (ევროპული ქარტია; 36-ე განმარტება). აქვე ვკითხულობთ: “ქარტიის დებულებები მოიცავს მხოლოდ უმცირესობაში მყოფი მცირე ხალხების ისტორიულ ენებს – უმცირესობაში მყოფი ავტოქთონი მოსახლეობის – ძირძველი მოსახლეობის – ენებს, ანუ იმ ენებს, რომლებიც დიდი ხანია გავრცელებულია მოცემული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე” (ევროპული ქარტია; 31 განმარტება). “ენის ქარტია” არ მოიცავს სახელმწიფო ენას, მის ადგილობრივ სახესვაობებსა და დიალექტებს; ამ ქარტიით ნაგულისხმევი “ენები მკაფიოდ უნდა განსხვავდებოდეს იმ ენის ან ენებისაგან, რომელზეც სახელმწიფოში მცხოვრები დანარჩენი მოსახლეობა საუბრობს. ქარტიის დებულებები არ ეხება ერთი ენის ადგილობრივ სახესხვაობებსა თუ დიალექტებს, თუმცა ქარტია არ განსაზღვრავს თუ რა შემთხვევაში შეიძლება გამოხატვის ესა თუ ის ფორმა ჩაითვალოს ცალკე ენად (32-ე განმარტება). ამ ოფიციალური განმარტების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ,  მეგრული არ არის მცირე ხალხის ” ენა”;  მეგრული ქართველთა ერთ-ერთი ჯგუფის – მეგრელების – მეტყველებაა, რომელიც ამავე დროს არის ქართველთა ეროვნული და სახელმწიფო ენის – ქართული ენის – სახესხვაობა; მეგრლები, სხვა ქართველებთან ერთად არიან მრავალსაუკუნოვანი სამწიგნობრო ქართულის შემქმნელები და არა – “უმწერლობო ენის” მქონე ხალხი (როგორც ამას ზოგი აცხადებს). ის, ვინც ქართული ენის ნაცვლად მეგრულს აცხადებს მეგრელთა დედაენად, სამეგრელოს ძირძველ მოსახლეობას ართმევს მრავალსაუკუნოვანი სამწიგნობრო კულტურის ქმნადობაში მონაწილეობის ისტორიას. აქვე დავძენ: აფხაზური ქართულთან ერთად სახელმწიფო ენაა აფხაზეთში, ხოლო ზემოთ დასახელებული სხვა ენების (სომხური, აზერბაიჯანული, რუსული…) მფლობელი უმცირესობები კი არ წარმოადგენენ საქართველოს ავტოქთონ (ისტორიულ) მოსახლეობას.

რამდენად სწორია, რომ  მეგრელების საშინაო სასაუბრო მეტყველებას – მეგრულ დიალექტს, უწოდებენ მეგრულ ენას?

– ქართული სამწიგნობრო ენის – ზოგადქართული ენის – შექმნაში გამორჩეული წვლილი აქვთ მეგრელებს (/ლაზებს); იოვანე ლაზით დაწყებული ანტონ ჭყონდიდელითა თუ გამსახურდიებით დამთავრებული, ამ კუთხის ქართველობა მრავალი საუკუნის მანძილზე ძერწავდა ქართულ სამწიგნობრო ენას, შესაბამისად, მეგრელთა ისტორიული დედაენა, ეროვნული ენაა ქართული ენა, მეგრული კი კუთხური მეტყველებაა, მეგრელთა მშობლიური დიალექტია, როგორც ლაზურია მშობლიური დიალექტი ლაზებისა; ორივეს, როგორც ქართველთა სხვა კუთხურ მეტყველებებს, საქართველო, ქართველობა, უნდა გაუფრთხილდეს, როგორც ეროვნულ განძს; რაც შეეხება ენისა და კილოს გამიჯვნას: არ არსებობს უმწიგნობრო ენისა და კილოს გამმიჯნავი სანდო კრიტერიუმი; გარდა ამისა, “ენის ქარტიაში” ხაზგასმით წერია: “ენისა და კილოს სადავო საკითხის გადაჭრა დამოკიდებულია არა მხოლოდ სადავო წმინდა ლინგვისტურ მოსაზრებებზე, არამედ სხვადასხვა ფსიქო-სოციოლოგიურ და პოლიტიკურ ფაქტორებზეც, რომლებიც ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში განსხვავებულ პასუხს შეიძლება იძლეოდეს. აქედან გამომდინარე, ამ საკითხის განსაზღვრისას ქარტია პრეროგატივას ანიჭებს ქვეყნის ხელისუფლებას, რომელმაც დემოკრატიულ პრინციპების გათვალისწინებით თავად უნდა განსაზღვროს ის კრიტერიუმები, რომლებზე დაყრდნობითაც ამ ქვეყნის ტერიტორიაზე გავრცელებულ ამა თუ იმ მეტყველებას მიენიჭება დამოუკიდებელი ენის სტატუსი” /32-ე განმარტება/. ქართველთათვის დამოუკიდებელი ენის სტატუსი მრავალი საუკუნეა აქვს მხოლოდ ქართველთა საერთო ენას – ქართულ სამწიგნობრო ენას, რომლითაც მრავალი საუკუნეა იქმნება კულტურა სამეგრელოშიც, სვანეთშიც, ისტორიულ მესხეთშიც, იმერეთშიც, ქართლ-კახეთშიც და ფშავ-ხევსურეთშიც; მაგ., როცა საქართველოს დიდ ნაწილს სპარსეთი თუ ოსმალეთი აკონტროლებდა, მშობლიურ კუთხურ კილოზე არ დაუწყიათ მწიგნობრობა ლევან დადიანსა თუ ანტონ ჭყონდიდელს; მათ გააგრძელეს იოვანე ლაზისა თუ მარტვილელი იოვანე მინჩხის  მიერ ნაკურთხი გზა და აღაზევეს საკუთარი წინაპრების მიერ შექმნილი დედაენა – ქართული სამწიგნობრო ენა; შემდეგ იგივე გზა გააგრძელეს დადიანებმა, წმინდა მღვდელმთავარმა ამბროსი ხელაიამ, წმინდა ბერმა ალექსი შუშანიამ, თედო სახოკიამ, კონსტანტინე გამსახურდიამ, ჩიქოვანებმა, ჩიქობავებმა და მრავალმა სხვამ.

საინტერესოა რატომ არის ასე განსხვავებული ერთმანეთისაგან ქართული სალაპარაკო ენა და მეგრული დიალექტი, რამ გამოიწვია ეს?

– მსოფლიოს ყველა ენას აქვს მეტ-ნაკლებად განსხვავებული კილოები/დიალექტები; მაგ., კუთხურ კილოებზე თუ ისაუბრებენ, ერთმანეთს ვერ გაუგებენ გერმანულის, ფრანგულის, ესპანურის, არაბული, ჩინურის… დიალექტების მფლობელები; ეს დიალექტები განსხვავდება ფონეტიკითაც, მორფოლოგიითაც, სინტაქსითაც, ლექსიკითაც… გაგებინების არარსებობა თუ წმინდა ლინგვისტური განსხვავება ყველა ენაში ჩვეულებრივი მოვლენაა: სალიტერატურო ენა უფრო კონსერვატორულია, ხოლო ზეპირი მეტყველება სწრაფად იცვლება; ცვლილებებს აპირობებს განაპირა კილოებზე სხვა ენათა გავლენაც; მაგ., ბუხარული დიალექტი ისე განსხვავდება არაბული ენისგან, რომ ზოგი მეცნიერი ამ კილოს ტაჯიკური ენის სახესხვაობად აცხადებს; თუმცა, რამდენადაც ბუხარელები არაბები არიან და მათი ეროვნული ენა არის ყურანის ენა, ძალიან განსხვავებულ ამ კუთხურ მეტყველებას მაინც არაბული ენის დიალექტს უწოდებენ; ჩვენ კი უფრო ძველი რელიგიის ენა გვაქვს, ვიდრე არაბებს და კუთხური მეტყველებებიც უფრო ნაკლებადაა განსხვავებული ერთმანეთისგან. გარდა ამისა, ქართულ ენა  ეკლესიის ენაა სულ მცირე 16 საუკუნეა, შესაბამისად, საქართველოს ეკლესიისა და ქართველთა სალიტერატური ენა, რომელიც უშუალო მემკვიდრეა აიეტის დროიდან მოყოლებული ქუჯ-ფარნავაზის ეპოქამდე არსებული საერთო ქართველური ენისა, ყველა ქართველის დედაენაა, რომლის ფონზე ქართველური კუთხური მეტყველებანი კილოდ კვალიფიცირდება მემატიენეებიდან მოყოლებული, ვიდრე რუსეთის იმპერიის ენობრივ-ეთნიკურ დივერსიამდე. დღეს ვიღაც გააზრებულად ცდილობს, “ევროპული ქარტიის” არსის გაყალბებით დააკანონოს ქართველთა ენობრივ-ეთნიკური დანაწევრება.

თქვენ როგორ ფიქრობთ, მეგრულ დიალექტს რეგიონალური სტატუსი, რომ მიენიჭოს, საფრთხე შეექმნება საქართველოს სახელმწიფო ენას?

– როგორც გითხარით, ოფივციალურად დეკლარირებული ევროპული სტანდარტების მიხედვით, რეგიონული ენის სტატუსი ენიჭება მცირე ერის იმ ენას, რომელიც სახელმწიფო ენა არ არის; მეგრელობა არ არის მცირე ერი; მეგრელობა ქართველთა ძირითადი ნაწილია; შესაბამისად, მეგრელთა ისტორიული დედაენაა ქართული ენა. საქართველოს ზოგ არაკეთილმოსურნეს სურს ქართველთა ენობრივ-ეთნიკური დანაწევრება. გარდა ამისა, სახელმწიფო პატარა ქვეყანაა; თუკი  საქართველოში 12-მდე თუ 12-ზე მეტ ენას მიენიჭება “რეგიონული ენის” სტატუსი, ისედაც ოკუპირებულ საქართველოში ქართული ენა დაკარგავს თავის დარჩენილ არეალსაც და ქართველთა საცხოვრისის უმეტეს ტერიტორიაზე, სახელმწიფო ენის ფუნქციასაც, რამდენადაც “ევროპული ქარტიის” მიხედვით რეგიონული ენა ფაქტობრივად მეორე სახელმწიფო ენაა მოცემულ მხარეში. რაც მთავარია, ასეთი კვალიფიკაციით სამეგრელოს მოსახლეობას წაართმევენ ქართულს, როგორც მრავალსაუკუნოვან დედაენას – მსოფლაღქმის, განათლებისა და ღვთისმსახურების ენას.

25.12.14

თამარ გვირჯიშვილი